VARTO

    KAYA MEZAR
     Kayalıdere, Muş  ilinin Varto  ilçesine bağlı bir köydür. Kaya Mezar Kayalıdere köyünde bulunur.Muş  ilinin Varto  ilçesine bağlı bir köydür.

          Köy günümüzde Muş'un Varto ilçesi sınırlarındadır ve daha çok batısında bulunan  Urartu Kaya Mezarı ile bilinir. II. Sarduri  (M.Ö.764-735) döneminde  yapıldığı tahmin edilen  kaya mezarı Urartu döneminin Muş'taki en güzel ve sağlam kalabilmiş yapısıdır. Kaya mezarı 1965 yılında İngiliz arkeolog C.A.Burney tarafından incelenmiştir.Burney'e göre kale bölgeye hakim bir Urartu valisi tarafından yaptırılmıştır.Kalenin kurulduğu tepe Urartuların batı yönündeki Elazığ ve Malatya bölgesine çıkış yolunun kontrol noktasıdır. Kale inşası için Murat Nehri'nin Tepeköy'den gelen Varto Çayı ile birleştiği alanı gayet iyi bir şekilde gören ve kontrol altında tutan bir yer tercih edilmiştir.

       Kazılarda kale, tapınak, şarap mahzeni, kaya mezarı ve küçük kalıntılar bulunmuştur.  Bulunan kalıntılarda sembollere rastlanmakla beraber herhangi bir yazılı belgeye ulaşılamamıştır.Tapınak ve kaya mezar hala ayakta olmakla beraber özellikle kaya mezar kaçak kazılarla tahrip edilmiştir.Kalenin kurucu valisine ait olduğu tahmin edilen kaya mezarı kalenin kurulduğu kayalığın güney tarafındaki kayalıklara oyma ile inşa edilmiştir.Altı odalı olan mezar klasik tek odalı Urartu mezarlarına göre daha ihtişamlıdır.

       Cumhuriyet'in Xınzor Süfla(Aşağı Xınzor)  adıyla devraldığı Kayalıdere Köyü daha çok Xınzora Jér(Aşağı Xınzor) olarak bilinir. İsimdeki Kürtçe Jér kelimesi ''Aşağı'' anlamını karşılarken, 'Xınzor' kelimesini S.Nişanyan Ermenice'de ''Xıntsor/Elma''şeklinde izah etmektedir. 

    Henüz somut bir adım atılmamış olmakla beraber Kayalıdere ören yeri  Muş'un önemli tarihi yerlerinden biri olan ve Urartu dönemini aydınlatan köy  Baraj suyu altında kalacağı tespit edilmiştir.